اکوسيستم هاي طبيعي و فرآيندهاي آن در بعضي از موارد به دلخواه انسان و نيازهاي او به پيش نمي روند و در بسياري از مواقع کند و بطئي مي باشند. يکي از راه هاي مناسب سازي و تحت کنترل در آوردن اين فرآيندها استفاده از مکانيزاسيون مي باشد. مکانيزاسيوم بر نيروهاي طبيعي غلبه کرده و قدرت انسان را در کنترل طبيعت و تغيير آن به نفع خود افزايش مي بخشد و اين چنين است که مکانيزاسيون افزايش توليد و بهره وري را به دنبال خواهد داشت. در دو دهه اخير تلاش هاي زيادي در ايران جهت بکارگيري ماشين آلات در کشت برنج صورت گرفته است اما يکي از علت هاي اصلي عدم استمرار و ادامه استفاده از ماشين هاي کشت برنج، مشکل تهيه نشاء و پرورش آن بوده است. به طوري که وجه تمايز اصلي کشت مکانيزه و سنتي برنج در پرورش نشاء، نشاء کاري و برداشت مي باشد که در سيستم مکانيزه ماشين جايگزين نيروي انساني در اين مراحل شده است. هدف کشت مکانيزه برنج کاهش صعوبت کاي، نشاءکاري منظم و هندسي به نحوي که تراکم مطلوب بوته در واحد سطح تأمين شود، افزايش عملکرد و رسيدن به مديريت کلان مي باشد. در متن حاضر روش تهيه و پرورش نشاء جعبه اي خدمت خوانندگان محترم ارائه مي شود اميد است مورد استفاده شما عزيزان قرار گيرد. عمليات پرورش نشاء جعبه اي از مراحل مختلفي تشکيل شده است که به شرح زير مي باشد:

● تهيه خاک بستر بذر

▪ خاک مناسب براي پرورش نشاء جعبه اي

مهمترين خصوصيات خاک خوب براي جعبه نشاء، اسيديته (PH) مناسب، بافت متوسط با مواد آلي کافي و قابليت نگهداري آب مي باشد. خاک لوم رسي (خاک رس مخلوط با لوم و مواد گياهي) مناسب ترين خاک براي اين منظور است. خاک رسي (سنگين و چسبنده) و خاک شني (سبک) مناسب اين کار نيستند. بهترين نوع خاک بدين منظور، خاک شاليزاري، خاک جنگل، خاک باغ و خاکي است که قبلاً براي کشت مورد استفاده قرار گرفته و حاوي مقداري مواد آلي است. به منظور استفاده از خاک شاليزاري بعد از برداشت محصول برنج، با انجام شخم پائيزه خاک سطحي را در معرض هوا قرار داده و پس از جمع آوري براي بستر بذر استفاده مي نمائيم. البته در سال هاي اخير کشاورزان گل شاليزاري را بعد از عمليات گل آب به طور مستقيم در جعبه نشاء استفاده مي کنند که اين روش داراي مزايا و معايبي به شرح زير مي باشد:

▪ مزايا:

تنظيم بودن اسيديته، کم بودن عامل بيماري زا، حاصلخيزي و مواد آلي کافي.

▪ معايب:

لزوم استفاده از روزنامه در کف جعبه به منظور جلوگيري از نشت و خروج گل آب از سوراخ هاي جعبه، ريختن گل آب در جعبه و تسطيح آن با دست، وجود بذر و علف هاي هرز، سنگين شدن جعبه نشاء و عدم امکان استفاده از ماشين بذرپاش که استفاده از اين روش را در سطوح وسيع کشت مشکل ساز نموده است. تهيه خزانه مناسب به توليد نشاء هاي مطلوب مي انجامد. آماده سازي خاک بستر کشت بايد در پائيز تمام شده باشد. در چنين مواردي، بايد ۱۰ تا ۲۰ درصد بيشتر از حد مورد نياز، اقدام به تهيه خاک نمائيم.

▪ مقدار خاک مورد نياز

مقدار خاکي که براي يک جعبه لازم است حدود ۵ کيلوگرم است. عمق بستر خاک در جعبه نشاء بايد ۲ سانتيمتر باشد و ضخامت خاکي که براي پوشاندن بذر مورد استفاده قرار مي گيرد بايد ۵/۰ سانتيمتر باشد. جهت توليد نشاء براي سطحي معادل ۱۰۰۰ مترمربع از زمين اصلي، نشاء هاي جوان به ۱۰۰ کيلو خاک و نشاء هاي نيمه بالغ به ۱۵۰ کيلو خاک نياز مي باشد.

▪ تميز کردن و خشک کردن خاک

جمع آوري خاک ۲ تا ۳ ماه قبل از بذرپاشي بايد انجام شود. بعد از جمع آوري، خاک بايد به خوبي خشک شود البته قبل از خشک شدن کامل، کلوخ هاي خاک بايد شکسته شده و خرد شود که در زمان شروع بذرپاشي اقدام به خرد کردن خاک توسط دستگاه کراشر (خاک خردکن) و جداسازي سنگ و بقاياي گياهي و علف هاي هرز سال قبل توسط صفحات مشبک (الک) مي نمائيم. وجود سنگ يکي از عوامل اصلي در شکستن انگشتي هاي ماشين نشاء کار در حين نشاء کاري مي باشد.

▪ تنظيم PH (اسيديته) خاک بستر بذر

به طور کلي بايد گفت زماني بستر کشت براي توليد نشاء هاي قوي مناسب است که اسيديته آن بين ۵/۴ تا ۵/۵ باشد. اگر قرار باشد از خاک هائي با اسيديته ۵/۶ تا ۷ براي بستر کشت استفاده نمود، نياز به خنثي سازي و تعديل اسيديته در سطوح مناسب مي باشد. در اصل، عمليات تعديل اسيديته بايد دو تا سه ماه قبل از زمان بذرپاشي انجام گيرد. پيش از هر چيز ديگر، نمونه خاک ها بايد جمع آوري و آزمايش شوند. به منظور خنثي سازي اسيديته، از گل گوگرد و يا پودر سولفور، به روش زير استفاده مي گردد:

خاک بستر بذر بايد يک ماه قبل به طور کامل با گل گوگرد مخلوط شود. در اين مورد، رطوبت خاک بايد در حد ۸۰ درصد باشد. به منظور کاهش يک واحد اسيديته خاک مي توان ۱۰۰ کيلوگرم خاک بستر را با ۱۰۰ گرم گل گوگرد مخلوط کرد. در ابتدا، ۱۰ ليتر از کل خاک تهيه شده را با گل گوگرد مخلوط کرده، سپس مخلوط موردنظر را با باقيمانده خاک مخلوط مي نمائيم که در اين شرايط ترکيب يکنواختي بوجود مي آيد. ميزان پودر سولفور لازم به ازاء هر ۱۱۰ تا ۱۲۰ کيلوگرم خاک، حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰ گرم مي باشد. لازم به ذکر است چنانچه کشاورزان عزيز از خاک شاليزاري بعد از شخم پائيزه در تهيه خاک بستر جعبه نشاء استفاده نمايند، مشکل تنظيم اسيديته وجود نداشته و نياز به کاربرد مواد فوق نمي باشد.

● استفاده از کود در جعبه پرورش نشاء

مقدار استاندارد کود در جعبه براي سه عنصر K , P , N به ميزان ۲ گرم براي هر عنصر در نظر گرفته مي شود که با استفاده از دستگاه ميکسر (مخلوط کن) خاک با کود به خوبي مخلوط مي شود. چنانچه خاک بستر بذر از خاک هاي کوهستاني بوده و از نظر مواد غذائي فقير باشد، تقريباً ۴ گرم از هر عنصر خالص کودي مصرف مي شود. کودهاي مصرفي ممکن است شامل سولفات آمونيوم، سوپر فسفات تريپل، سولفات پتاسيم و غيره باشد. چنانچه از کود اوره، فسفات آمونيوم و سولفات پتاسيم استفاده شود با توجه به درصد عناصر موجود در آنها به ترتيب مقدار ۵/۳ گرم اوره، ۴/۴ گرم فسفات آمونيوم و ۴ گرم سولفات پتاسيم براي هر جعبه استفاده مي شود. مصرف بيش از اندازه کودها ممکن است باعث ضعيف شدن گياهچه ها به همراه افتادگي برگ ها بعد از مرحله ۵/۲ برگي شود. خاک بستر کشت بايد کاملاً با کودها مخلوط شده و از خشک شدن آن نيز جلوگيري شود. بنابراين، رطوبت چنين خاک هائي بايد در حدود ۸۰ درصد نگهداري شود به طوري که به آرامي با دست شکل گيرد. براي نشاء هاي جوان، چون مرحله رشدشان کوتاه است، کاربرد کودهاي پايه به تنهائي کافي مي باشد. چنانچه نشاء ها علائم توقف رشد و کمرنگ شدن برگ ها را نشان دهند، کودهاي اضافي بايد در مرحله ۵/۲ برگي شان بکار روند.

به منظور ريشه دهي بهتر نشاء ها گاهاً ۲ تا ۳ روز قبل از نشاء کاري به ازاء هر ۱۰۰ جعبه مقدار ۵۰۰ گرم کود سولفات آمونيوم به عنوان استارتر بکار گرفته مي شود.

● لزوم حذف ريشک ها و زوائد شلتوک (گلوم هاي ناقص)

چنانچه بذرهاي برنج داراي ريشک يا گلوم هاي ناقص باشند، حتي بذرهاي مرغوب هم ممکن است هنگام سبک و سنگين کردن با محلول آب و نمک به سطح آب آيند و در نتيجه عمليات بذرپاشي به طور يکنواخت انجام نمي گيرد. در اين مورد ريشک ها را مي توان بوسيله مالش دادن بذور در يک کيسه و سپس غربال کردن آنها حذف نمود. البته در سيستم مکانيزه از دستگاهي به نام ماشين ريشک زن بدين منظور استفاده مي شود. عمليات انتخاب بذور مورد نياز براي کشت با روش سبک و سنگين کردن بذور در محلول آب و نمک و حذف دانه هاي پوک، نيمه پر و نارس برنج انجام مي شود.

● تهيه بذر مرغوب در برنج

بذر مناسب، نشاء هاي قوي و خاک حاصلخيز از عوامل اساسي افزايش عملکرد در کشت برنج مي باشند. بهترين راه براي تهيه بذر مناسب کشت، انتخاب مزرعه اي عاري از آفات و بيماري ها مي باشد که بدين منظور پنجه هائي با دانه ها و خوشه هاي يک شکل را مي توان با دست برداشت نمود.

مرحله بعدي خرمنکوبي خوشه ها مي باشد. به طوري که سرعت چرخش خرمنکوب خيلي کم باشد. چون سرعت زياد چرخش ممکن است به دانه ها آسيب برساند و جنين دانه خسارت ببيند که در آن صورت جوانه زني بذر به خوبي انجام نمي گيرد. بذر خرمنکوبي شده بايد به طور مناسبي حفظ و نگهداري شود، به طوري که زياد خشک نشود و رطوبت آن در حد ۱۴ تا ۱۵% باشد. ميزان بذري که تهيه مي کنيم به اندازه ۳ کيلوگرم براي هر ۱۰۰۰ مترمربع در شرايط مطلوب مي باشد (در کشور ما اين مقدار به ۴ تا ۶ کيلوگرم افزايش مي يابد*. عمل بذرگيري که به صورت فوق انجام مي شود بايد هر دو سال يکبار تکرار شود و بيش از دو سال از يک بذر استفاده نگردد.

● انتخاب بذر با استفاده از وزن مخصوص

با سبک و سنگين کردن بذور، بذرهاي سالم و پر با توجه به وزنشان از دانه هاي پوک و نيمه پر جدا شده و در ته ظرف مي نشينند. براي انتخاب بذر مي توان از محلول هاي آب و نمک، سولفات آمونيوم، خاکستر چوب، خاک رس و غيره استفاده نمود. انتخاب بذر با محلول آب و نمک از متداول ترين روش هاست. روش تهيه محلول براي انتخاب بذر با استفاده از قانون وزن مخصوص اجسام انجام مي گيرد، در مورد استفاده از نمک بايد گفت که ۴ کيلوگرم نمک را در ۲۰ ليتر آب خالص حل مي کنيم. در مورد سولفات آمونيوم، حدود ۵/۴ کيلوگرم مورد نياز مي باشد و در مورد روش خاکستر چوب از ۱۲ تا ۱۴ ليتر خاکستر چوب استفاده مي شود. در مورد محلول رس، از آنجائي که تفاوت هاي کيفي بين انواع رس ها وجود دارد، محلول بايد طوري تهيه شود که بتواند يک تخم مرغ تازه را به سطح محلول آورده به طوري که پشت تخم مرغ به اندازه سر نوشابه از محلول خارج گردد. هر بار بايد از ۱۰ ليتر محلول براي قرار دادن بذرها استفاده نمود. اگر چه محلول مورد نظر ممکن است چندين بار استفاده شود، ولي وزن مخصوص آن در هر نوبت بايد بوسيله تحم مرغ تأييد گردد و سپس از آب و نمک استفاده گردد.

با توجه به آزمايشات انجام شده توسط نويسندگان در مورد ارقام محلي مانند طارم از آب خالص نيز مي توان بدين منظور استفاده نمود و براي ارقام پرمحصول و دانه گرد از محلول آب و نمک به روش فوق استفاده مي شود.

● ضدعفوني کردن بذور

بذرهاي برنج مورد حمله بيماري هاي زيادي از جمله باکتري هاي مختلف، بلاست برنج، پوسيدگي طوقه (جيبرلا) و غيره قرار مي گيرند. ضدعفوني بذرها مي تواند از خسارت ديدن بذرها در اثر بيماري ها جلوگيري کند. ضدعفوني بذر با توجه به ميزان غلظت سم و مدت زمان انجام کار بر حسب درجه حرارت آب انجام مي شود. در مورد بنوميل اگر درجه حرارت آب ۱۵ درجه سانتيگراد يا بيشتر باشد، بايد به مدت ۱۷ تا ۱۸ ساعت از محلول ۳ در هزار اين سم استفاده شود. چنانچه درجه حرارت آب ۱۰ درجه سانتيگراد يا بيشتر باشد، به مدت ۲۴ ساعت بايد از محلول ۳ در هزار استفاده شود. درجه حرارت هاي بالاتر آب اثرات ضدعفوني کننده بيشتري دارد. بنابراين نه تنها بايد از غلظت پائين تر سم استفاده کرد بلکه بايد بذر را مدت زمان کوتاهتري با قارچ کش تيمار نمود. بعد از انتخاب بذور سالم توسط محلول نمک، بذرها بايد کاملاً با آب شسته شوند، سپس در محلول بنوميل ۳ در ۱۰۰۰ به مدت ۱۷ تا ۱۸ ساعت يا محلول Hmoai (تيوفانات متيل تيرام ۸۰ درصد) با غلظت ۲ در ۱۰۰۰ به مدت ۲۴ ساعت قرار مي دهيم. بعد از ضدعفوني، بذور موردنظر را به مدت يک يا دو روز باقي گذارده، سپس به آرامي آنها را در آب خيسانده تا جوانه بزنند. شستشوي بذور بلافاصله بعد از ضدعفوني، ممکن است باعث کاهش اثرات سم شود.

سموم قارچ کش جديدي که براي ضدعفوني بذر برنج به کشور وارد گرديد عبارتند از تريفمين و سلست که به نسبت ۲ در هزار کاربرد دارد.

● خيساندن بذر برنج

بذرهاي نارس و نامناسب برنج هنگام خيساندن به طور غيريکنواخت جوانه مي زنند و غالباً گياهچه هاي ضعيفي با قدرت زنده ماندن پائين را توليد مي کنند. در مرحله جذب آب، محتوي نشاسته بذرها به تدريج به قند تبديل شده و جوانه بذر ظاهر مي شود. سرعت شکستن پوسته بذر توسط جوانه برنج به درجه حرارت آب بستگي دارد. مجموع درجه حرارت مورد نياز براي جوانه زني بذر برنج ۱۰۰ درجه سانتيگراد مي باشد. به طوري که اگر درجه حرارت آب ۱۰ درجه سانتيگراد باشد، بذر برنج براي جوانه زني به ۱۰ روز زمان نياز دارد. چنانچه از آب جاري و يا آب رودخانه در اين مورد استفاده شود بايد توجه کرد که درجه حرارت آب تا ساعت ۹ صبح ممکن است مناسب نباشد. بهترين شرايط جوانه دار کردن بذور در مدت ۵ تا ۶ روز مي باشد. مقدار آب مصرفي به منظور خيساندن بذور بايد دو برابر ميزان بذر باشد. استفاده از يک ظرف بزرگ در اين مورد مطلوب مي باشد. به منظور خروج مناسب جوانه از پوسته بذر، علاوه بر آب، اکسيژن نيز مورد نياز مي باشد.

بنابراين، با تعويض آب در هر روز يکبار عمل اکسيژن رساني به خوبي انجام مي گيرد. ضمناً از يکنواختي درجه حرارت آب نيز بايد اطمينان حاصل کنيم. در روش مکانيزه از حوضچه جوانه زني بذر استفاده مي شود که داراي هيتر، ترموستات تنظيم دما و سيستم آبپاش بوده که به طور همزمان حرارت و اکسيژن مورد نياز بذور را براي جوانه زني تأمين مي کند.

● تسريع در جوانه زني

اقدامات کافي جهت تسريع در جوانه زني قبل از بذرپاشي، باعث يکنواختي در جوانه زني بذور مي شود، که اين مسئله خود شروع خوبي براي رشد گياه برنج مي باشد. چنانچه اين عمل در درجه حرارت هاي پائين انجام شود، حتي ۵ تا ۶ روز خيساندن بذر نيز باعث تسريع در جوانه زني نمي شود. از طرفي خيساندن به مدت طولاني ممکن است قدرت زنده ماندن بذرهاي برنج را کاهش دهد. در اين مورد استفاده از يک اتاق شستشو يا حوضچه جوانه زني به منظور جوانه زني يکنواخت بذور مي تواند مفيد باشد به طوري که بعد از قرار دادن کيسه هاي محتوي بذر در درون دستگاه، با تنظيم درجه حرارت دستگاه (در روز اول ۱۰ درجه، روز دوم تا پنجم ۱۵ درجه و روز ششم ۳۰ درجه سانتيگراد = ۱۰۰ درجه)، جوانه زني بذور به طور يکنواخت انجام مي شود. اين عمل مي تواند تاريخ بذرپاشي را جلو بيندازد بدون اينکه از قوه ناميه بذرهاي برنج بکاهد. در روش ديگري کيسه هاي محتوي بذر تحت دماي ۲۵ درجه به مدت ۴ الي ۵ روز در داخل حوضچه جوانه زني که داراي ترموستات تنظيم دما مي باشد، قرار مي گيرند و جوانه مي زنند. درجه حرارت اپتيمم براي تسريع جوانه زني ۳۲ درجه سانتيگراد است، زمان لازم حدود ۲۰ تا ۴۰ ساعت است. وقتي بذور برنج در حرارت ۳۲ درجه سانتيگراد انکباتور (دستگاه گرم کننده) قرار داده شوند، حدود ۲۱ ساعت طول مي کشد تا بيش از ۹۰% بذرها رويش يابند. چنانچه حوضچه جوانه زني در دسترس نباشد مراحل عمليات تسريع در جوانه زني به شرح زير مي باشد:

کيسه هاي حاوي بذر را از آب خارج کرده تا اينکه آب اضافي از آن خارج گردد. سپس بذرها را در تشت محتوي آب داغ با درجه حرارت ۴۰ درجه سانتيگراد به مدت ۱۰ ساعت قرار مي دهيم پس از پايان اين مدت، بذرها جوانه هاي کوچکي به طول ۱ ميلي متر به شکل سينه کبوتر توليد مي کنند. اما اگر طويل تر از اين شود احتمال دارد که در حين بذرپاشي شکسته شود. البته مردم ژاپن درجه حرارت ۴۲ درجه سانتيگراد را مدنظر مي گيرند که ممکن است کاربرد چنين آب داغي بلافاصله بعد از خيساندن مطلوب تر باشد. درجه حرارت فوق ممکن است تا ۲ درجه سانتي گراد هم کاهش يابد، به همين خاطر بايد کوشش کرد تا اينکه درجه حرارت ۴۰ درجه در اين مدت حفظ شود که با استفاد از دماسنج مي توان درجه حرارت آب را کنترل نمود.

در روش ديگري کيسه هاي محتوي بذر برنج در حفره اي که به همين منظور در خاک ايجاد شده قرار مي گيرد و روي آنها را به طور کامل با کاه برنج مي پوشانند. بذرهاي برنج در اين روش از گرماي ايجادشده در اثر تخمير کاه استفاده نموده و جوانه مي زنند.